Roberto Donetta, ο φωτογράφος του Τicino

Ο Roberto Donetta γεννήθηκε στην Biasca το 1865 και πέθανε στο Corzoneso το 1935 της Ελβετίας κοντά στα Ιταλικά σύνορα. Δεν είναι γνωστό πού πέρασε τα νεανικά του χρόνια. Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1870 η οικογένειά του πιθανότατα μετακόμισε στο Κάστρο της κοιλάδας Μπλένιο, καθώς ο πατέρας του υπηρετούσε εκεί ως στρατιωτικός.

Μια επίσημη καταχώρηση στο μητρώο του γάμου του με την Teodolinda Tinetti δείχνει ότι ο Roberto Donetta ζούσε σίγουρα στην κοιλάδα από το 1886. Είναι εγγεγραμμένος εκεί ως «contadino», αγρότης, κάτι που πιθανότατα δεν έκανε ποτέ. Το 1892 άνοιξε ένα μικρό παντοπωλείο στο Corzoneso, το οποίο όμως διατήρισε μόνο για έξι μήνες.

Το 1894 πήγε στο Λονδίνο για να εργαστεί ως σερβιτόρος, επιστρέφοντας 15 μήνες αργότερα, άρρωστος και εξαντλημένος. Στη συνέχεια έγινε πλανόδιος πωλητής και ταξίδεψε στις πιο απομακρυσμένες γωνιές ολόκληρης της κοιλάδας πουλώντας σπόρους λαχανικών και λουλουδιών. Από το 1900 ζούσε στην «Casa Rotonda» στο Cassαrio. O Donneta και η Teodolinda απέκτησαν επτά παιδιά, εκ των οποίων το ένα πέθανε σε ηλικία ενός έτους.

Ο Roberto Donetta ήταν ένας άνθρωπος επιβλητικού αναστήματος με εκκεντρική αλλά χαρούμενη φύση, όπως αποδεικνύεται από τις διάφορες σημειώσεις και σκέψεις που βρέθηκαν στα σημειωματάριά του. Αυτά φυλάσσονται τώρα στην Casa Rotonda, το τελευταίο σπίτι του φωτογράφου, που βρίσκεται στο Cassario.

Μετά τη συνάντησή του με τον γλύπτη Dionigi Sorgesa, ο οποίος του έμαθε τα βασικά της φωτογραφικής τέχνης, και αφού του νοίκιασε και φωτογραφική μηχανή, ο Donetta άρχισε να ασχολείται με τη φωτογραφία στην κοιλάδα Blenio, μια αλπική κοιλάδα στο Ελβετικό καντόνι του Ticino κοντά στα σύνορα με την Ιταλία. Εκείνη την εποχή η περιοχή βίωνε έντονη αγροτική έξοδο και ο πληθυσμός απομακρυνόταν σταδιακά από τη γεωργία προς τα αστικά κέντρα.

Ο Donneta ήταν σταθερά ριζωμένος σε αυτή την κοινότητα χωρικών με το χαμηλό εισόδημα. Αυτοί οι άνθρωποι θα γίνονταν και το κύριο πελατολόγιό του. Το πάθος του για τη φωτογραφία μας άφησε ανεκτίμητη κληρονομιά με τη μορφή πολλών γυάλινων πλακών όπου πολύ λίγες χρονολογούνται, άλλες έχουν καταστραφεί και άλλες πιθανώς χαθεί.

Ο Donetta ήταν ο μοναδικός χρονικογράφος της περιοχής και αυτοδίδακτος φωτογράφος που πειραματιζόταν ελεύθερα και ήξερε να κυριαρχεί στο μέσο του. Οι φωτογραφίες του είναι διεισδυτικές και χιουμοριστικές, χαρούμενες και σοβαρές, είτε πρόκειται για παιδιά, οικογένειες, γαμήλια ζευγάρια, αγρότες και επαγγελματίες.

Η περιοχή Blenio είναι ένας μικρόκοσμος, με τον Donetta η ορεινή αυτή κοιλάδα γίνεται η σκηνή για το μεγάλο θέατρο του κόσμου.

Περιπλανόμενος

Η ιστορία του καντονιού του Τιτσίνο, της ιταλόφωνης ελβετικής επικράτειας νότια των Άλπεων, σημαδεύτηκε σε μεγάλο βαθμό από τη μετανάστευση. Στην πραγματικότητα, μόνο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο το καντόνι γνώρισε την οικονομική ανάπτυξη που καθόρισε τη σημερινή του ταυτότητα. Η περίοδος κατά την οποία ο Roberto Donetta δραστηριοποιήθηκε ως φωτογράφος στην Valle di Blenio χαρακτηριζόταν από φτώχεια και εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, λόγω του δύσβατου εδάφους όπου η καλλιεργήσιμη γη ήταν περιορισμένη. Κατά συνέπεια, η συμβολή των μεταναστών με τα εμβάσματα στην οικονομία της κοιλάδας αποδείχθηκε ζωτικής σημασίας, ιδίως εκείνων που εργάστηκαν στη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία.

Το 1912 η οικογένεια του Donetta χωρίζει, η γυναίκα και τα παιδιά του τον εγκατέλειψαν προς την κατεύθυνση της Bellinzona σε αναζήτηση πιο προσοδοφόρας εργασίας, ενώ ο μικρότερος γιος του Saul, παραμένει μαζί του.

Στις 6 Ιουνίου 1913, στα 48α γενέθλιά του, κατασχέθηκαν ορισμένα από τα υπάρχοντά του για χρέη και για μερικούς μήνες, δεν είχε φωτογραφική μηχανή, γεγονός που τον ανησύχησε πολύ: «Το να μην μπορώ να δουλέψω για εννέα μήνες, διέκοψε τη σχέση μου με την τέχνη μου και με κατέστησε εντελώς άπορο».

Ο Donetta πέρασε τα χρόνια μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο με μεγάλη μοναξιά και φτώχεια βρισκόμενος συνεχώς στο δρόμο ως άπορος περιπλανόμενος στη περιοχή.

Από το 1927 και μετά, ορισμένες από τις φωτογραφίες του δημοσιεύτηκαν σε ένα από τα πρώτα εικονογραφημένα περιοδικά της Ελβετίας, το L'Illustré, αποκαλύπτοντας στο κοινό σιγά σιγά το έργο του.

Το πρωί της 6ης Σεπτεμβρίου 1932, ο Ρομπέρτο Ντονέτα βρέθηκε νεκρός στο σπίτι του. Όλος ο φωτογραφικός του εξοπλισμός κατασχέθηκε και βγήκε σε πλειστηριασμό προκειμένου να εξοφληθούν τα χρέη του προς τον δήμο. Οι γυάλινες πλάκες, ωστόσο, έμειναν όλες ανέγγιχτες αφού κανένας δεν ενδιαφέρθηκε για αυτές. Στα μέσα της δεκαετίας του 1980 η Mariarosa Bozzini τις ανακάλυψε σε ένα ξεχασμένο φοριαμό στο Corzoneso.

Μεταξύ παράδοσης και νεωτερικότητας

Η προσωπικότητα του Donetta ήταν γεμάτη αντιφάσεις. Ως φωτογράφος υπέκυψε στη γοητεία του μέσου, αλλά ταυτόχρονα εξέφρασε και βαθύ σεβασμό για τις μακροχρόνιες παραδόσεις και τελετουργίες της υπαίθρου.

Το πάθος του Donetta ήταν αναμφίβολα η φωτογραφία πορτραίτου. Σαν αυτοδίδακτος φωτογράφος όχι μόνο επέδειξε μια εκπληκτική τεχνική μαεστρία στην απεικόνιση των ανθρώπων, αλλά ήταν επίσης σε θέση να αφήσει ελεύθερη τη δημιουργικότητά του - παρά το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος τομέας της φωτογραφίας επηρεαζόταν έντονα από τις προσδοκίες και τις επιθυμίες των πελατών του. Αξιοσημείωτα είναι και τα πολυάριθμα πορτραίτα παιδιών που φωτογράφισε. Με τα παιδιά μπόρεσε άνετα να ζήσει την απόλαυση της σύνθεσης, με το ταλέντο του στη σκηνοθεσία μικρών σκηνών να απογειώνεται. Έπαιρνε τους νέους στα σοβαρά και αυτοί με τη σειρά τους γίνονταν συνένοχοί του, εμπλεκόμενοι στις ιδιόμορφες ιδέες του.

Ο χρονικογράφος και το στυλ του

Σε όλη του τη ζωή ο Donetta αποτύπωνε τη ζωή στην κοιλάδα φωτογραφίζοντας κατά παραγγελία τους κατοίκους και τους εκπροσώπους των διαφόρων επαγγελμάτων, καθώς και διάφορα γεγονότα: την επίσκεψη ενός επισκόπου, την άφιξη ενός καρουζέλ, μια πλημμύρα, μια πυρκαγιά, την κατασκευή μιας σιδηροδρομικής γραμμής ή ενός καμπαναριού. Ήταν επίσης παρών στις τελετουργίες της κοινότητας, στις μεταβάσεις από τη μια ηλικιακή ομάδα στην άλλη, από τη μια κοινωνική ομάδα στην άλλη, στα κοσμικά ή εκκλησιαστικά γεγονότα: γιορτές, γάμοι, κηδείες, πομπές, υπαίθριες εκκλησιαστικές λειτουργίες, όλα αυτά ήταν αδιανόητα χωρίς τον «il fotografo».

Ο Donetta κατέστησε τη φωτογραφία σημαντικό μέρος αυτών των τελετουργιών, και με την πάροδο του χρόνου ο φωτογράφος ενσωματώθηκε στη κοινότητα όσο και ο εφημέριος της εκκλησίας. Αυτή είναι σίγουρα η πηγή της ποιότητας των φωτογραφιών του: οι άνθρωποι δεν κρύβονται, είναι σχεδόν σαν να ξεχνούν ότι κάποιος με φωτογραφική μηχανή τους παρακολουθεί, τόσο απορροφημένοι και σοβαροί, ένα με τον εαυτό τους.

Το αυτοσχέδιο στούντιο

Καθώς ο Donetta δεν διέθετε δικό του στούντιο, ταξίδευε σε όλη την κοιλάδα για να τραβήξει τα πορτρέτα του. Παρήγαγε μόνο μικρές εκτυπώσεις σε μορφή καρτ ποστάλ 7x11cm, τις οποίες ενίοτε σφράγιζε με τα αρχικά του. Συχνά η μόνη διακόσμηση των φωτογραφιών του ήταν μια απλή οβάλ βινιέτα ή στρογγυλεμένες άκρες του χαρτονιού.

Παρέδιδε τις παραγγελθείσες φωτογραφίες με καθυστέρηση προκειμένου να εξοικονομήσει χημικά, έτσι εμφάνιζε τα φίλμ του μαζικά. Τα έργα του διαφέρουν πολύ από τις κομψές, κλασικές, χρυσοστόλιστες κάρτες που έφτιαχναν τα στούντιο της πόλης.

Ωστόσο, με τον δικό του τρόπο ο Donetta μιμήθηκε τη διακοσμητική αισθητική των επαγγελματικών στούντιο του τέλους του 19ου αιώνα: μετέτρεψε εσωτερικούς ή εξωτερικούς χώρους σε αυτοσχέδια στούντιο, κρεμώντας υφάσματα ή χαλιά ως σκηνικά. Τοποθετώντας σε πρώτο πλάνο αντικείμενα όπως καρέκλες ή τραπέζια με βάζα και λουλούδια, έδινε έτσι το απαραίτητο βάθος στη σύνθεσή του. Τα πορτραίτα του είναι προσεκτικά συντεταγμένα και τοποθετημένα, φαίνονται αβίαστα, ήρεμα και απλά. Λόγω των μεγάλων χρόνων έκθεσης, τον απασχολούσε να εξαλείψει όσο το δυνατόν περισσότερο την τύχη στη λήψη και τον αυθορμητισμό των μοντέλων του, ώστε να μη βγουν κουνημένες οι φωτογραφίες του.

Εκτός από αυτό, πειραματιζόταν με νεκρές φύσεις, σκηνές καταιγίδας, σχηματισμούς σύννεφων, περίεργα διαμορφωμένα περιγράμματα βράχων ή δέντρων. Οι φωτογραφίες αυτές μας εντυπωσιάζουν με τη νεωτερικότητα και την πρωτοτυπία τους και μαρτυρούν έναν αυτοδίδακτο φωτογράφο με πηγαίο ταλέντο και μεγάλο ενδιαφέρον για θέματα αισθητικής.

Λίγα λόγια για τις φωτογραφίες του

Οι φωτογραφίες του δεν μοιάζουν με καμία άλλη που έχω δει. Υπάρχει μια αμεσότητα στις φωτογραφίες του απατηλά αφοπλιστική, αλλά με χιούμορ.

Παρατηρούμε ότι ο Donetta σκηνοθετεί τις φωτογραφίες του με άπειρη προσοχή, ακόμη και όταν υπάρχει ένας κενός τοίχος πίσω από τον εικονιζόμενο. Στο Family Portrait, Bleniotal υπάρχει μια πανέμορφη πινελιά, καθώς η μητέρα κρατάει το ένα χέρι του αγοριού στην αριστερή πλευρά και ακουμπάει απαλά τα δύο δάχτυλά της στο άλλο χέρι του παιδιού της. Οι φωτογραφίες του Donetta είναι γεμάτες από αυτές τις οικογενειακές και ανθρώπινες σημειολογίες.

Παρά την απατηλά απλή φύση τους, οι φωτογραφίες του Donetta έχουν μια μυστηριώδη ποιότητα, η οποία ενισχύεται με τη χρήση αυτών των φορητών σκηνικών. Το υφασμάτινο σκηνικό και το σεντόνι στα αριστερά στην εικόνα. Ένα ζευγάρι γάμου που στήνεται μπροστά από ένα πανί που κρύβει έναν πέτρινο τοίχο.

Η μετωπικότητα των φωτογραφιών του είναι επίσης πολύ ισχυρή: στο Untitled [Portrait of a man] ο άνδρας μοιάζει να φοράει το καλύτερό του σακάκι. Τα πόδια του είναι απλωμένα στην καρέκλα, το σακάκι του φαίνεται όμως να του είναι λίγο μεγάλο...

Στο πορτρέτο της Cesarina Andreazzi Lazzari, Bleniotal παρατηρούμε τις υφές του τοίχου και στη συνέχεια τα κοντόχοντρα αγροτικά σκληρά δουλεμένα σκούρα χέρια της Cesarina που κρατούν ένα μπουκέτο λουλούδια και ένα βιβλίο που ίσως να μη ξέρει και να διαβάζει...

Πάνω απ' όλα όμως πρόκειται για ειλικρινείς φωτογραφίες. Θυμίζουν τον Lewis Hine, τον Jacob Riis, τον Eugène Atget, τον Walker Evans, την Dorothea Lange και όλους τους φωτογράφους της FSA, την Diane Arbus και άλλους, που όμως δεν πλησιάζουν τη πρωτόγονη, απλή και αυθεντική αισθητική του Donetta.

Οι φωτογραφίες αυτές είναι ένα προσκύνημα σε ένα παρελθόν που έχει εξαφανιστεί προ πολλού. Αυτά τα πρόσωπα, αυτοί οι άνθρωποι και οι ζωές τους, εξακολουθούν να αντηχούν πολύ καιρό μετά το θάνατό τους.

επιμέλεια: J.Eco

πηγές: fondation-vincentvangogh-arles.org, fotostiftung.ch, artblart.com

Το έργο του Roberto Donetta είναι συγγενικό με το έργο των δικών μας αυτοδίδακτων πλανόδιων φωτογράφων: Κώστα Ρούσση από τη Ζαγορά Πηλίου, Κώστα Βαρώτα από το Κατηχώρι Πηλίου, Παναγιώτη Φατσέα από τα Κύθηρα, Λεωνίδα Παπάζογλου από τη Καστοριά, αδελφοί Μανάκια από την Αβδέλλα Γρεβενών.

'Ολοι ανέδειξαν και αποτύπωσαν τη καθημερινή ζωή στην ελληνική ύπαιθρο με πανιχρά μέσα αλλά με περίσια αγάπη και σεβασμό για τον συνάθρωπό τους.

Κώστας Ρούσσης

https://www.aspromavro.eu/2015/08/blog-post_78.html